zekeriya kitapçının yeni islam tarihi ve türkler adlı kitabında anlatılmıştır.. aşağıdaki pasaj, aynı kitaptan alınma bir bölümdür.

değişen arap toplumunun yeni hayat anlayışı

a-) harbeden askerlerin servete kavuşma isteği

arapları, orta asya’yı fethe zorlayan bir diğer faktörde harbeden askerlerin kısa zamanda büyük servet ve zenginliklere sahip olmaları idi. değil daha sonraki devirler, ilk devirlerdeki fetih hareketlerinde bile sosyo-ekonomik nedenlerin çok önemli bir faktör olduğu ortaya çıkmaktadır. genellikle bedevi, çölde yaşayan, fakr-u zaruret içinde çok insafsız bir hayat mücadelesi içinde yoğrulan araplar, daha islam’ın ilk devirlerinde harbeden askerlerin verilen yüksek maaş ve ganimetler dolayısıyla kısa zamanda büyük bir servet ve zenginliğe kavuştuklarını görmüşlerdir. mücahit gazilerin bundan sonraki yaşantıları ve hayat seviyeleri bir anda değişmiş ve harbe iştirak etmeyenlere nazaran çok daha iyi ve müreffeh bir hayat sürmeye başlamışlardır. bu kabil arap bedevilerinin o zamanki durumu, bugün anadolunun iç kısımlarından kalkarak aynı sosyo-ekonomik nedenlerle çalışmak için almanyaya giden türk köylüsünü ve onun sosyal hayatında da meydana gelen baş döndürücü değişiklikleri hatırlatmaktadır. bunun içindir ki arap kabileleri çeşitli cephelerde savaşmak için hata hz. ömer devrinde medineye çok büyük kafileler halinde akın akın gelmeye başlamışlardır. daha sonraları bunları bedevi aileler takip etmiş ve dolayısıyla arap yarımadasının dışına daha o devirlerden itibaren çok büyük bir müslüman arap göçü l. caetaninin ifadesiyle tarihte ilk defa sami ırkının göçü başlamış oluyordu.

tarihte belki ilk defa vaki olan bu sami arap göçü, emeviler devrinde de bütün canlılığı ile devam etmiş, sadece irana değil, türkistanın buhara, baykent, semerkant gibi daha birçok büyük şehirlerine önemli ölçüda arap aileleri yerleştirilmiştir. özellikle buharaya yerleştirilen bu kabil muhacir arap aileleri o kadar çoktu ki, kuteybe b. müslim be yerleşik arap nüfusu ve kesafetine dayanarak bu büyük türk şehrini nerede ise kolonize etmeye kalkışmış ve bunda önemli ölçüde de muvaffak da olmuştur. genellikle 25-50 bin arasında değişen ve aile efradıyla birlikte yapılan bu göçler, bir taraftan iran ve türkistanın büyük şehirlerinin arap nüfusuyla iskan edilmesine, diğer taraftan da siyasi arap hakimiyetinin bölgede daha kolay bir şekilde yerleşmesine ve hatta islam dininin gelişme ve yayılmasına da yardım etmiştir.

b-) yaygın geçim sıkıntısı

müslüman arapları komşu ülkeleri ve bu arada türkistan’ı fethetmeye zorlayan önemli sebeplerden bir diğeri de çok yaygın hale gelen geçim sıkıntısıdır.. nitekim, el-mesudinin en güzel kitap olarak tavsif ettiği ve fetih hareketlerini çok daha objektif kriterler içinde ele alan ilk tarihçilerimizden belazurinin fütuhul büldan adındaki kıymetli eserinde, arapların geçim sıkıntısı yokluk ve mahrumiyetler içinde sürdürdükleri hayat mücadelesi nedeniyle komşu ülkeleri fethetmeye zorlandıkları ve bu ülkelerde çok büyük sayıda yerleştikleri hakkında sarih ifadeler vardır.

taberi anlatımları

aşağıdaki pasajlar doğrudan taberinin anlatımından alınmıştır.

tarih-i taberi / cilt 3/(syf-343)

her kim türk’lerden baş getirirse yüz dirhem vereceğim. imdi müslümanlar bir bir türk’lerin başını kesip getirip 100 dirhemi aldılar.ve türk’leri dağıtıp hesapsız kırdılar ve mübaleğa ile mal ve ganimet alıp yine dönüp merv’e geldiler.

yaz gelince kuteybe horasan şehirlerine nameler gönderip asker topladı. sonra göçüp talkan’a vardı. şehrek ki talkan meliki idi. neyzekle müttefik idi. kuteybe’nin geldiğini işitince kaçtı. kuteybe talkan’a girdiği vakit hükmetti ki ahalisini kılıçtan geçireler. ne kadar kırabilirlerse kıralar. bunun üzerine kuteybe’nin askeri orada hesapsız adam öldürdü.

rivayet ederler ki 4 fersenk yol iki taraftan muttasıl ceviz ağacı dallarına adamlar asılmış idi. oradan göçtü. mervalarüd’e kondu. oradaki melik kaçtı. kuteybe onun da iki oğlunu tuttukta kalan şehrin beyleri itaat edip istikbale geldiler.(syf-344)

kuteybe dedi: - vallahi eğer benim ömrümden üç söz söyleyecek kadar zaman kalmış olsa bunu derim ki (uktülühü uktülühü uktülühü). ( hepsini öldürün, hepsini öldürün, hepsini öldürün )
bunun üzerine neyzek’i ve iki kardeşi oğulları ki biri sol ve biri osman’dır. ve yine o kendisi ile mahsur olanların hepsini öldürdüler. hepsi 700 adam idi. buyurdu başlarını kesip haccac’a gönderdiler.(syf-347)
kuteybe deve palanı demek olur.(syf-351)

ganimet malının beşte birini haccac’a gönderip semerkant’ın fethini de ilan etti. haccac da bu haberi işitip sevindi. kuteybe tekrar merv’e döndü. kardeşi abdullah’ı semerkant’a emir yaptı. askerlerinin bir miktarını onun yanında bıraktı ve lüzumu kadar harp aleti verip, abdullah’a dedi: kafirlerden hiç kimseyi semerkant’a girmeye bırakma, ancak eline bir parça balçık ver ve o balçığın üzerine mühür vur.(syf-353)

kuteybe’nin havarizem şehrine gitmesi haberi

havarizem melikinin adı çaygan idi. ondan küçük havarizad adlı bir kardeşi vardı. çaygan’ın üzerine galebe etmiş idi ve onun bütün işini tutmuş idi. işitse ki çaygan’ın eline güzel bir cariye girmiş, yahut bir nefis bir kumaş almış derhal adam gönderip aldırırdı. yine işitse ki bir kişinin güzel kızı var yahut güzel bir avreti var derhal mecal vermez, çekip alırdı. hiç kimse men edemezdi. ve çaygan’a ondan şikayet etseler ben ona bir şey diyemem, derdi. çaygan da onun elinden bunalmış idi. bu işi bu şekilde uzatınca çaygan’ın tahammül etmeye takatı kalmadı. el altından kuteybe’ye adam gönderdi. havarizem şehirlerinden üç şehrin kilitlerini bile gönderdi.